Wyzysk jest sytuacją, w której przez stronę wyzyskującą zostało wykorzystane
niekorzystne położenie poszkodowanej strony, aby osiągnąć korzyści dla siebie lub dla
trzeciej osoby.
Jednymi z najpowszechniejszych przykładów wyzysku są sytuacje, w których osoby
starsze są nakłaniane do zawierania niekorzystnych umów ulegając technikom
marketingowym. Są to często osoby zarówno niedołężne jak i niedoświadczone, z
powodu braku rozpoznania w skutkach jakie dana umowa niesie za sobą. Kolejną z
sytuacji są tzw. pożyczki chwilowe, czyli umowy kierowane do klientów znajdujących się
w kryzysowych sytuacjach finansowych. Tacy klienci znajdują się często w sytuacjach
przymusowych. Skutkuje to podjęciem decyzji o zawarciu umowy, która w innych
warunkach nie zostałaby przez klienta podjęta.
Dotychczas art. 388 Kodeksu Cywilnego stanowił:
„§ 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub
niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo
zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili
zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia,
druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej
świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona
żądać unieważnienia umowy.
§ 2. Uprawnienia powyższe wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy.”
W dniu 30 czerwca 2022 weszła w życie ustawa zmieniająca Kodeks cywilny w zakresie
wyzysku. Obecnie art. 388 brzmi następująco:
„§ 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo,
niedoświadczenie lub brak dostatecznego rozeznania drugiej strony co do przedmiotu
umowy, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla
osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w
rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może według swego
wyboru żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej
świadczenia albo unieważnienia umowy.
§ 1 1 . Jeżeli wartość świadczenia jednej ze stron w chwili zawarcia umowy przewyższa
co najmniej dwukrotnie wartość świadczenia wzajemnego, domniemywa się, że
przewyższa je w stopniu rażącym.
§ 2. Uprawnienia określone w § 1 wygasają z upływem lat trzech od dnia zawarcia
umowy, a jeżeli stroną umowy jest konsument – z upływem lat sześciu.
Co się zmieniło?
Porównując poprzednie brzmienie art. 388 ze znowelizowaną treścią można zauważyć,
że rozszerzono okoliczności przez które można jedną ze stron ocenić jako wyzyskaną.
Do przymusowego położenia, niedołęstwa i niedoświadczenia dołączono sytuację w
której druga strona nie dokonała dostatecznego rozeznania co do przedmiotu umowy.
Zgodnie z poprzednią treścią artykułu, możliwość żądania unieważnienia umowy poprzez
wyzyskaną stronę istniała wtedy, gdy utrudnione byłoby żądanie zmniejszenia
świadczenia wyzyskanego lub zwiększenia należnego mu świadczenia. Nowelizacja
artykułu spowodowała, że wyzyskana strona może żądać unieważnienia umowy zgodnie
ze swoim wyborem, a nadmierne trudności nie wpływają na żądanie zmniejszenia
swojego świadczenia bądź zwiększenia należnego świadczenia. Jest to korzystne dla
poszkodowanej strony, ponieważ to jej dobro zostało naruszone i obecnie ona decyduje
nad wybraniem roszczenia.
Dodany do znowelizowanego art. 388 paragraf 1 1 wprowadza przesłankę rażącej
dysproporcji świadczeń stron. W tej sytuacji następuje przerzucenie ciężaru dowodu na
wyzyskującego. W pozostałych sytuacjach to wyzyskany musi udowodnić, że oprócz
braku proporcjonalności świadczenia spełniona została co najmniej jedna z przesłanek
wyzysku: niedołężność, niedoświadczenie, stan przymusowego położenia lub brak
dostatecznego rozeznania przy zawieraniu umowy.
Paragraf 2 korzystnie dla stron poszkodowanych zmienił czas w którym powyższe
uprawnienia obowiązują. Poprzednio obowiązywał okres dwóch lat, obecnie jest on
rozszerzony do lat trzech od dnia zawarcia umowy, oraz do lat sześciu jeśli stroną
umowy jest konsument. Oznacza to, że w świetle nowego brzmienia przepisu prawo
skuteczniej chroni konsumenta, ponieważ okres przedawnienia jest ustanowiony na
sześć lat. Poprzednio obowiązujący dwuletni termin okazał się w wielu przypadkach być
zbyt krótki, aby strona poszkodowana miała możliwość zgłoszenia wyzysku.
Przesłanki wyzysku
Stan przymusowego położenia jest stanem, w którym strona wyzyskana podjęła decyzję
o zawarciu umowy, której w normalnych warunkach by nie podjęła. Postawienie strony
poszkodowanej pod presją czasu poprzez propozycję zawarcia znacznie korzystniejszej
umowy tylko w chwili jej przedstawienia powoduje brak możliwości do nabycia
odpowiedniej wiedzy poprzez stronę wyzyskaną. Stan przymusowego położenia nie
może wynikać z osobistych przekonań wyzyskanego, musi być obiektywną sytuacją.
Kolejną z przesłanek wyzysku jest niedołęstwo. Oznacza to niezaradność powodującą, że
strona wyzyskana nie potrafi racjonalnie zarządzać własnymi sprawami na poziomie, jaki
charakteryzuje przeciętne osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. Może to być
spowodowane m.in. wiekiem, chorobą lub uzależnieniem.
Niedoświadczenie to przesłanka charakteryzująca sytuację, w której wyzyskana strona
nie jest wystarczająco rozeznana w zakresie treści i skutków umowy.
Brak dostatecznego rozeznania przy zawieraniu umowy jest przesłanką wprowadzoną
przez znowelizowany art. 388. Oznacza to, że poszkodowana strona nie mogła
racjonalnie rozważyć skutków zawarcia danej umowy. Do wyzysku dochodzi w sytuacji,
gdy pozwana strona jest świadoma o braku wiedzy drugiej strony i wykorzystuje to do
osiągnięcia korzyści dla siebie lub dla osoby trzeciej.
Leszek Przybyłka, doradca podatkowy i adwokat Kraków, marzec 2023 roku
Dodaj komentarz