Zmiany w art. 388 Kodeksu cywilnego

Wyzysk jest sytuacją, w której przez stronę wyzyskującą zostało wykorzystane niekorzystne położenie poszkodowanej strony, aby osiągnąć korzyści dla siebie lub dla trzeciej osoby.

Jednymi z najpowszechniejszych przykładów wyzysku są sytuacje, w których osoby starsze są nakłaniane do zawierania niekorzystnych umów ulegając technikom marketingowym. Są to często osoby zarówno niedołężne jak i niedoświadczone, z powodu braku rozpoznania w skutkach jakie dana umowa niesie za sobą. Kolejną z sytuacji są tzw. pożyczki chwilowe, czyli umowy kierowane do klientów znajdujących się w kryzysowych sytuacjach finansowych. Tacy klienci znajdują się często w sytuacjach przymusowych. Skutkuje to podjęciem decyzji o zawarciu umowy, która w innych warunkach nie zostałaby przez klienta podjęta.

„§ 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy.

§ 2. Uprawnienia powyższe wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy.”
W dniu 30 czerwca 2022 weszła w życie ustawa zmieniająca Kodeks cywilny w zakresie wyzysku. Obecnie art. 388 brzmi następująco:

„§ 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo, niedoświadczenie lub brak dostatecznego rozeznania drugiej strony co do przedmiotu umowy, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może według swego wyboru żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia albo unieważnienia umowy.

§ 1 1 . Jeżeli wartość świadczenia jednej ze stron w chwili zawarcia umowy przewyższa co najmniej dwukrotnie wartość świadczenia wzajemnego, domniemywa się, że przewyższa je w stopniu rażącym.

§ 2. Uprawnienia określone w § 1 wygasają z upływem lat trzech od dnia zawarcia umowy, a jeżeli stroną umowy jest konsument – z upływem lat sześciu.

Co się zmieniło?

Porównując poprzednie brzmienie art. 388 ze znowelizowaną treścią można zauważyć, że rozszerzono okoliczności przez które można jedną ze stron ocenić jako wyzyskaną.

Do przymusowego położenia, niedołęstwa i niedoświadczenia dołączono sytuację w której druga strona nie dokonała dostatecznego rozeznania co do przedmiotu umowy.

Zgodnie z poprzednią treścią artykułu, możliwość żądania unieważnienia umowy poprzez wyzyskaną stronę istniała wtedy, gdy utrudnione byłoby żądanie zmniejszenia świadczenia wyzyskanego lub zwiększenia należnego mu świadczenia. Nowelizacja artykułu spowodowała, że wyzyskana strona może żądać unieważnienia umowy zgodnie
ze swoim wyborem, a nadmierne trudności nie wpływają na żądanie zmniejszenia swojego świadczenia bądź zwiększenia należnego świadczenia. Jest to korzystne dla poszkodowanej strony, ponieważ to jej dobro zostało naruszone i obecnie ona decyduje nad wybraniem roszczenia.

Dodany do znowelizowanego art. 388 paragraf 1 1 wprowadza przesłankę rażącej dysproporcji świadczeń stron. W tej sytuacji następuje przerzucenie ciężaru dowodu na wyzyskującego. W pozostałych sytuacjach to wyzyskany musi udowodnić, że oprócz braku proporcjonalności świadczenia spełniona została co najmniej jedna z przesłanek wyzysku: niedołężność, niedoświadczenie, stan przymusowego położenia lub brak dostatecznego rozeznania przy zawieraniu umowy.

Paragraf 2 korzystnie dla stron poszkodowanych zmienił czas w którym powyższe uprawnienia obowiązują. Poprzednio obowiązywał okres dwóch lat, obecnie jest on rozszerzony do lat trzech od dnia zawarcia umowy, oraz do lat sześciu jeśli stroną umowy jest konsument. Oznacza to, że w świetle nowego brzmienia przepisu prawo skuteczniej chroni konsumenta, ponieważ okres przedawnienia jest ustanowiony na sześć lat. Poprzednio obowiązujący dwuletni termin okazał się w wielu przypadkach być zbyt krótki, aby strona poszkodowana miała możliwość zgłoszenia wyzysku.

Przesłanki wyzysku

Stan przymusowego położenia jest stanem, w którym strona wyzyskana podjęła decyzję o zawarciu umowy, której w normalnych warunkach by nie podjęła. Postawienie strony poszkodowanej pod presją czasu poprzez propozycję zawarcia znacznie korzystniejszej umowy tylko w chwili jej przedstawienia powoduje brak możliwości do nabycia odpowiedniej wiedzy poprzez stronę wyzyskaną. Stan przymusowego położenia nie może wynikać z osobistych przekonań wyzyskanego, musi być obiektywną sytuacją.

Kolejną z przesłanek wyzysku jest niedołęstwo. Oznacza to niezaradność powodującą, że strona wyzyskana nie potrafi racjonalnie zarządzać własnymi sprawami na poziomie, jaki charakteryzuje przeciętne osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. Może to być spowodowane m.in. wiekiem, chorobą lub uzależnieniem.

Niedoświadczenie to przesłanka charakteryzująca sytuację, w której wyzyskana strona nie jest wystarczająco rozeznana w zakresie treści i skutków umowy.

Brak dostatecznego rozeznania przy zawieraniu umowy jest przesłanką wprowadzoną przez znowelizowany art. 388. Oznacza to, że poszkodowana strona nie mogła racjonalnie rozważyć skutków zawarcia danej umowy. Do wyzysku dochodzi w sytuacji, gdy pozwana strona jest świadoma o braku wiedzy drugiej strony i wykorzystuje to do osiągnięcia korzyści dla siebie lub dla osoby trzeciej.

Leszek Przybyłka, doradca podatkowy i adwokat Kraków, marzec 2023 roku