Wypowiadanie umów o świadczenie usług

W praktyce działania naszej Kancelarii, w tym głównie przy obsłudze przedsiębiorstw, częstokroć spotykam się z problemami dotyczącymi możliwości wypowiadania Umów Zlecenia (Umów o świadczenie usług).

Problemy te dotyczą głównie możliwości i ewentualnych negatywnych skutków złożenia wypowiedzenia.

W niniejszym artykule skupię się na omówieniu przesłanek i skutków wypowiadania umów o świadczenie usług w najczęstszych sytuacjach w których:
– umowa zawarta na czas określony lub nieokreślony w ogóle nie precyzuje możliwości, przesłanek i skutków wypowiedzenia,
– umowa zawarta na czas określony lub nieokreślony przewiduje jej możliwość z zachowaniem okresu wypowiedzenia.

W osobnych artykułach możecie Państwo przeczytać szerzej na temat:
– okresów wypowiedzenia umów o świadczenie usług
– problematyki liczenia okresów wypowiedzenia umów o świadczenie usług

Możliwość wypowiedzenia Umowy, trybu i skutków tego wypowiedzenia wymaga uprzedniego ustalenia, jakie przepisy prawa winny mieć w tej sprawie zastosowanie. Ustalenie tej kwestii wymaga analizy treści umowy pod kątem charakterystycznych jej cech i skorelowania ich z cechami umów uregulowanych w kodeksie cywilnym.
Warto mieć przy tym na uwadze, iż zgodnie z art. 750 k.c. do umów o świadczenie usług stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące umów zlecenia.
Bez szczegółowego wnikania w odrębne zagadnienie związane z charakterystycznymi cechami umowy zlecenia na potrzeby dalszych rozważań zakładam, iż mamy do czynienia z umową o świadczenie usług, o której mowa w art.750 k.c..
W przeważającej mierze kwalifikacja taka będzie możliwa w przypadku wszelkich umów o doradztwo, szkolenia, sprzątanie, prowadzenie spraw księgowych, kadrowych, czyli typowych umów wspomagających bieżące funkcjonowanie przedsiębiorstw często w zakresie usług objętych outsourcingiem.

Co do zasady zlecenie/usługi w swej istocie zakłada wykonywanie czynności o charakterze jednorazowym. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie by nadać mu charakter ciągły, co ma miejsce w szczególności w przypadku umów o świadczenie usług, których charakter wymaga działań stałych i powtarzalnych. Stały charakter umowy konstatuje konieczność rozważenia możliwości rozwiązania tego stosunku prawnego.

Zgodnie z art. 746 § 1 kodeksu cywilnego dający zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Czyni w tym zakresie jednak pewne zastrzeżenia. Dający zlecenie winien mianowicie (i) zwrócić zleceniobiorcy poczynione przez niego wydatki, (ii) zapłacić zleceniobiorcy wynagrodzenie odpowiadające zakresowi dotychczas wykonanych czynności, (iii) w razie wypowiedzenia zlecenia bez ważnych powodów naprawić wyrządzoną szkodę.
Zgodnie zaś z art. 746 § 3 k.c. nie można z góry zrzec się uprawnienia do wypowiedzenia umowy z ważnych powodów.

Art. 746. § 1. Dający zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Powinien jednak zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia; w razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinien także naprawić szkodę.
§ 2. Przyjmujący zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Jednakże, gdy zlecenie jest odpłatne, a wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny za szkodę.
§ 3. Nie można zrzec się z góry uprawnienia do wypowiedzenia zlecenia z ważnych powodów.

Orzecznictwo i doktryna są przy tym obecnie zgodne, iż postanowienia art. 746 § 1 i 2 mają charakter względnie obowiązujący, tj. mogący podlegać odmiennym ustaleniom i modyfikacjom stron w granicach swobody umów wynikającej z art. 353(1) kodeksu cywilnego. Zgodne są też poglądy o bezwzględnie obowiązującym charakterze art. 746 § 3 k.c., co oznacza brak możliwości wyłączenia uprawnienia do wypowiedzenia umowy z ważnych powodów. Ewentualne postanowienia wyłączające tą możliwość będą nieważne (art. 58 k.c.).

Jeśli umowa o świadczenie usług zawarta na czas określony lub nieokreślony nie zawiera terminu jej wypowiedzenia nie oznacza to braku możliwości jej rozwiązania w skutek wypowiedzenia dokonanego przez dającego zlecenie.
Wypowiedzenie zawsze będzie dopuszczalne. W zależności jednak od istnienia lub braku istnienia ważnych powodów różne będą skutki w tym finansowe wypowiedzenia.

W szczególności o ewentualnym wyłączeniu możliwości wypowiedzenia umowy nawet bez ważnych powodów nie świadczy zawarcie umowy na czas określony. Judykatura zgodna jest co do tego, iż w trybie art. 746 § 1 kodeksu cywilnego można wypowiedzieć umowę nawet zawartą na czas określony. (tak m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28.09.2004 r. IV CK 640/03 (OSNC 2005/9/157) (…) Fakt zawarcia spornej umowy na czas oznaczony nie mógł zatem uzasadniać odmówienia pozwanemu jako zlecającemu usługi (…) uprawnienia do wypowiedzenia tej umowy w każdym czasie z jakichkolwiek powodów, a więc także takich, które nie mogą być uznane za ważne. (..)Umowa zlecenia zawarta na czas oznaczony może być wypowiedziana przez każdą ze stron w każdym czasie (patrz także: wyrok Sądu Najwyższego z dn. 09.02.2001, III CKN 304/00 )

Ustawodawca nie sprecyzował pojęcia „ważnych powodów”. Utrwalone poglądy doktryny wskazują, iż mogą to być jednak zarówno powody natury obiektywnej tj. niemające związku bezpośrednio ze stosunkiem umownym i jego stronami, jak i powody subiektywne tj. dotyczące danych stron.

Ważnym powodem wypowiedzenia może być zatem zdarzenie zewnętrzne np. w postaci zmiany w prawie, istotne zmiany sytuacji gospodarczej. Ważnym powodem może być także przyczyna leżąca po stronie Zleceniobiorcy np.: nienależyte wykonywanie umowy, utrata zaufania. Ważnym powodem może być również przyczyna leżąca po stronie Zleceniodawcy np.: zmiany wewnętrzne, restrukturyzacja, likwidacja. Ważne powody mogą w końcu leżeć po obu stronach umowy np. nieporozumienia w realizacji umowy. Nie ulega wątpliwości, iż im szerszy katalog powodów i im większy ich ciężar gatunkowy, tym mniejsze ryzyko podważenia ich wystąpienia i statusu jako powodów „ważnych”.
Oceniając „ważność” powodów brać należy w szczególności pod uwagę naturę danego stosunku umownego i wpływu występowania danych powodów na tą naturę.

Wypowiedzenie umowy w trybie art. 746 § 1 k.c. nie wymaga wskazania powodów wypowiedzenia. Bez wątpienia jednak dla celów dowodowych w znacznej części przypadków zasadnym jest wskazywanie przyczyn wypowiedzenia, albowiem ustawodawca w zależności od tego czy do wypowiedzenia dochodzi z powodów ważnych czy nieważnych odmiennie ukształtował skutki tego wypowiedzenia.

• nie jest zobowiązany do naprawienia wynikłej z tego tytułu szkody; warto zaznaczyć że przy stosunkach umownych o charakterze ciągłym, szkodą będzie głównie utracone przez Zleceniobiorcę, a możliwe do uzyskania wynagrodzenie;
• jest zobowiązany do zwrotu Zleceniobiorcy wydatków, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia;
• w przypadku zleceń odpłatnych zobowiązany jest do zapłaty części wynagrodzenia odpowiadającego dotychczas wykonanym czynnościom.
Należy przy tym zaznaczyć, iż ciężar wykazania szkody i jej wartości spoczywa na Zleceniobiorcy (art. 6 k.c.).

W przypadku natomiast wypowiedzenia umowy bez ważnych powodów Zleceniobiorca naraża się na opisane powyżej roszczenie o zapłatę odszkodowania.

Nawet w sytuacji, w której do wypowiedzenia dochodzi z ważnych powodów, w pewnych okolicznościach może wiązać się to z obowiązkiem zapłaty przez Zleceniobiorcę określonej kwoty. Tytułem zapłaty nie będzie jednak odszkodowanie, bo to z mocy przepisów Zleceniobiorcy się nie należy, ale roszczenie o zapłatę wynagrodzenia za okres wypowiedzenia.

Problematyka powyższa wymaga pierwej omówienia skutków złożenia wypowiedzenia w trybie art. 746 k.c. i odpowiedzi w szczególności na pytanie: czy wypowiedzenie to wywołuje skutek natychmiastowy czy też może zostać przesunięte w czasie poprzez wprowadzenie okresu wypowiedzenia.

Na marginesie należy zaznaczyć, iż zgodnie z art. 365(1) k.c. zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po jego wypowiedzeniu z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w przypadku ich braku natychmiastowo.Przepisy dotyczące umowy zlecenia, w tym w szczególności art. 746 k.c., nie wprowadzają ustawowych terminów wypowiedzenia. Jak jednak wskazano powyżej, przepisy art. 746 § 1 i 2 k.c. mają charakter względnie obowiązujący i mogą być przez strony modyfikowane. Judykatura stanęła na stanowisku, iż możliwym jest w szczególności wprowadzenie w umowach zlecenia terminów wypowiedzenia i to także wypowiedzenia umowy z ważnych powodów (tak m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20.04.2004 r., V CK 433/03, OSNC 2004/12/205, wraz z glosą aprobującą Z. Kuniewicza OSP 2007/1/10).

Warto przy tym zasygnalizować, iż w doktrynie wyrażony został pogląd odmienny wskazujący, iż wprowadzenia okresów wypowiedzenia umowy zlecenia z ważnych powodów na niekorzyść uprawnionego są nieważne (tak m.in. w Komentarzu do Kodeksu Cywilnego, pod red. E. Gniewka, C.H. Beck Warszawa 2006, s.1164 „Nieważne są więc postanowienia przewidujące konieczność zachowania terminu wypowiedzenia. Jeśli, jak to się często zdarza umowa ogólnie przewiduje możliwość wypowiedzenia z zachowaniem określonego terminu, termin ten nie ma zastosowania, jeżeli istnieje po temu ważny powód wypowiedzenia).

Choć niejednolite poglądy doktryny nie pozwalają na postawienie jednoznacznej tezy, można z dużym prawdopodobieństwem wysnuć aprobowane przeze mnie następujące wnioski:

• strony mogą w umowie wprowadzać okresy jej wypowiedzenia tak z ważnych jak i bez ważnych powodów;
• w przypadku, gdy strony wprost w umowie nie wprowadziły okresu wypowiedzenia na wypadek wypowiedzenia z ważnych powodów wypowiedzenie odnosi skutek natychmiastowy,
• w przypadku, gdy strony przewidziały w umowie, iż w przypadku jej wypowiedzenia z ważnych powodów obowiązuje okres wypowiedzenia, wypowiedzenie odnosi skutek z chwilą upływu tego okresu,
• w przypadku, gdy strony przewidziały w umowie okres jej wypowiedzenia nie wskazując czy mowa o okresie na wypadek wypowiedzenia z ważnych lub bez ważnych powodów, wypowiedzenie z ważnych powodów odniesie skutek natychmiastowy, zaś wypowiedzenie bez ważnych powodów odniesie skutek z upływem okresu wypowiedzenia (szeroko na ten temat w uzasadnieniu Wyroku SA w Warszawie z dnia 15.09.2008 r. I ACa 84/08, Apel.-W-wa 2009/2/14, tam m.in.: „(…) Nie może jednak ulegać wątpliwości, iż gdyby wolą stron było ograniczenie uprawnienia zleceniodawcy do rozwiązania umowy z ważnych przyczyn poprzez obwarowanie go terminem wypowiedzenia, zamiar taki powinien zostać wyrażony w sposób wyraźny”).