I. Stan faktyczny.
Do Kancelarii zgłosiła się Klientka, która otrzymała wraz z mężem do majątku wspólnego od swoich rodziców darowiznę nieruchomości gruntowej. Klientka rozstała się z mężem-orzeczono rozwód bez orzekania o winie, jednakże rzeczywistą przyczyną rozpadu rodziny było stosowanie przez męża Klientki przemocy względem osób najbliższych oraz nadużywanie alkoholu. Czy w takiej sytuacji rodzice Klientki mogą skutecznie odwołać darowiznę na rzecz zięcia?
II. Darowizna na rzecz córki i zięcia do majątku wspólnego- możliwość odwołania darowizny po rozwodzie obdarowanych.
a. przesłanka rażącej niewdzięczności.
Art. 898 k.c. przewiduje możliwość odwołania wykonanej darowizny w sytuacji gdy obdarowany dopuścił się rażącej niewdzięczności względem darczyńcy.
Przesłanka ta w doktrynie i orzecznictwie była jak do tej pory oceniana dość wąsko, tzn. co do zasady zachowanie kwalifikowane jako rażąca niewdzięczność musiało być skierowane bądź bezpośrednio względem darczyńcy, bądź względem osoby jej bliskiej, ale z zastrzeżeniem, że obdarowany w takiej sytuacji chciał oddziaływać bezpośrednio na darczyńcę (tak m.in. Z. Gawlik,[w:] Komentarz do art. 898 k.c. pod red. A. Kidyby, LEX 2014), Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 lipca 2000 r. do sygnatury I CKN 919/98 LEX: 50820).
Według tego poglądu nie wystarczy że np. w wyniku rozwodu i pokrzywdzenia córki przez męża który stosował przemoc i nadużywał alkoholu pośrednio ucierpieli także rodzice- darczyńcy. Konieczne byłoby wykazanie, że takie zachowanie było nakierowane na sprawienie bólu, cierpienia samym darczyńcom, a nie że ucierpieli oni wyłącznie pośrednio.
Zachowania naganne, godzące w żonę lub dzieci obdarowanego nie oznaczają automatycznie rażącej niewdzięczności względem teściów („rodzinie pozwanego nie można odmówić pełnej autonomii i zachowania pozwanego, godzące w dobro i interes żony oraz rodziny, nie można oceniać wobec jego teściów, będących osobami nie należącymi do tej rodziny, w tych samych kategoriach co wobec rodziny i żony pozwanego” , tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 marca 2003 r., sygn. akt V CKN 1829/00).
Odnosząc powyższy pogląd do stanu faktycznego dla stwierdzenia przez sąd skutecznego odwołania darowizny należałoby wykazać, że zachowanie obdarowanego (przemoc względem żony, nadużywanie alkoholu) było de facto nakierowane na dokuczenie, sprawienie bólu darczyńcom (teściom).
Okolicznością, która uzasadnia odwołanie darowizny nie jest rozwód obdarowanych ( tak Z. Gawlik,[w:] Komentarz do art. 898 k.c. pod red. A. Kidyby, LEX 2014, por. wyrok SN z dnia 28 marca 2012 r., V CSK 179/11, OSP 2013, z. 3, poz. 31, w którym sąd uznał, że niewierność małżeńska obdarowanego małżonka, będąca zawinioną przyczyną rozwodu, nie stanowi rażącej niewdzięczności wobec darczyńców – teściów w rozumieniu art. 898 § 1 k.c., a także glosy do tego wyroku M. Warcińskiego, OSP 2013, z. 3, poz. 31, oraz K. Bączyk-Kozłowskiej, PS 2013, nr 3, s. 133 i n.).
Niemniej jednak wyrażony powyżej pogląd doktryny i orzecznictwa uległ w ostatnich latach modyfikacji, co szczególnie widać w dwóch wyrokach Sądu Najwyższego- z dnia z dnia 27 czerwca 2014 r. do sygnatury I CSK 493/13, LEX: 1537258 oraz z dnia 6 sierpnia 2014 r. do sygnatury I CSK 592/13, LEX: 1545024.
We wskazanych wyżej orzeczeniach Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, że prezentowana do tej pory linia orzecznicza zbyt mocno zawęża możliwość odwołania darowizny, niejako premiując obdarowanego, który pomimo rażąco niewłaściwego zachowania np. względem swojej żony czy dzieci nie zostaje pozbawiony majątku przekazanego przez teściów na potrzeby stworzonej przez córkę i zięcia rodziny.
Jakie są obecne przesłanki pozwalające na odwołanie darowizny?
Sąd Najwyższy w w/w wyrokach podkreślił następujące kwestie:
– „rażącą niewdzięczność może stanowić także zachowanie wymierzone w osobę najbliższą darczyńcy, nie podjęte wprawdzie z myślą o samym darczyńcy, lecz obiektywnie naganne i z racji swojego charakteru w sposób oczywisty uderzające w jego dobra i emocje, z czym obdarowany musiał się co najmniej godzić.” (I CSK 592/13)
– „Ustawodawca używając w art. 898 § 1 k.c. niezdefiniowanego precyzyjnie pojęcia rażącej niewdzięczności względem darczyńcy celowo zrezygnował ze wskazówek, jakie zawierał choćby poprzednio normujący tę kwestię art. 366 k.z., by umożliwić objęcie ochroną darczyńcy w tych wszystkich wypadkach, kiedy obiektywnie i zarazem subiektywnie oceniane naganne zachowanie obdarowanego budzi ostry sprzeciw, jako tak dalece niewłaściwe i przykre dla darczyńcy, że kłóciłoby się z elementarnym poczuciem przyzwoitości odmówienie darczyńcy prawa unicestwienia skutków darowizny.” (I CSK 592/13),
– „Użyta w art. 898 § 1 k.c. klauzula generalna „rażącej niewdzięczności obdarowanego względem darczyńcy” opiera się na ukształtowanej od wieków, akceptowanej w nauce i uznawanej w orzecznictwie zasadzie, że wprawdzie darowizna jest umową nieodpłatną, jednak okazana przez darczyńcę hojność nakłada na obdarowanego obowiązki natury etycznej, darczyńca ma prawo oczekiwać od niego wdzięczności. Wdzięczność zaś oznacza nakaz postępowania względem darczyńcy w sposób nacechowany życzliwością i dbałością o jego dobrostan. Etyczny nakaz wdzięczności wobec darczyńcy pośrednio obejmuje więc także ochroną osoby mu bliskie, z którymi jest emocjonalnie związany i których krzywda sprawiłaby mu ból. Niewdzięczność, jako przeciwieństwo wdzięczności oznacza postępowanie nie liczące się z odczuciami, potrzebami i dobrem darczyńcy, które może mu przyczynić negatywnych odczuć i obiektywnych szkód.” (I CSK 592/13),
– „dopuszczalność uznania za rażącą niewdzięczność postępowania obdarowanego w stosunku do osoby trzeciej wiąże się z tym, aby działania te dotykały również darczyńcę, a nie z tym, by były kierowane przeciwko osobie trzeciej z myślą o pognębieniu w ten sposób darczyńcy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1998 r., II CKN 688/97, nie publ., z dnia 2 grudnia 2005 r., II CK 265/05, Biul. SN 2006/3/11, i postanowienie z dnia 29 września 1969, III CZP 63/69, nie publ.).” (CSK 592/13),
– „Taka wykładnia tego przepisu, którą zaprezentował Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku (zawężająca rażącą niewdzięczność do działań nakierowanych bezpośrednio przeciwko darczyńcy- przypis PP), prowadzi jednak do zbytniego zawężenia możliwości odwołania darowizny gdy zachowanie obdarowanego wprawdzie wprost skierowane jest na inną osobę, ale konsekwencje tego zachowania, ze względu na cel darowizny i bliskie relacje jakie wiążą darczyńcę z osobą, która bezpośrednio dotknięta jest rażąco niewdzięcznym zachowaniem obdarowanego, dotykają wyraźnie darczyńcę. (…) W opisanej sytuacji zachowanie obdarowanego wprawdzie wprost godziło w córkę darczyńcy, ale ze względu na cel darowizny, zaufanie jakim darzył go darczyńca stało się źródłem troski i cierpienia powoda, który widział, że jego dobre intencje i chęć pomocy zostały zupełnie zignorowane przez pozwanego. Niewątpliwie odwołanie w tej sytuacji darowizny może być potraktowane, jako spowodowane rażącą niewdzięcznością obdarowanego w rozumieniu art. 898 § 1 k.c. Dodatkowo powód w ten sposób stara się zapewnić córce i wnukom spokojną egzystencję i nie narażać jej na konieczność rozliczenia się z byłym mężem, który całkowicie zawiódł jego zaufanie. (…)Niemożność odwołania darowizny stałaby się swoistą nagrodą za niedopuszczalne zachowanie pozwanego, który popadł w alkoholizm i znęcał się na córką powoda oraz nie interesuje się losem swoich dzieci i samego darczyńcy.” ( I CSK 493/13).
Biorąc więc pod uwagę najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego w tym zakresie należałoby uznać, iż odwołanie darowizny w analizowanym stanie faktycznym może zostać uznane za skuteczne, pod warunkiem wykazania nagannych zachowań obdarowanego stanowiących przyczynę rozpadu rodziny (na potrzeby której dokonano darowizny) i pod warunkiem zachowania terminu na złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny, o czym poniżej.
Ile mamy czasu na odwołanie darowizny?
b. termin na złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny.
Art. 899§3 k.c. stanowi, że darowizna nie może zostać odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
Należy mieć na uwadze, że okoliczności stanowiące podstawę rozwodu, jak i podstawę odwołania darowizny, zaistniały przed datą orzeczenia rozwodu.
Termin z art. 899§3 k.c. nie będzie liczony od momentu orzeczenia rozwodu pomiędzy córką a zięciem, ale od chwili w której teściowie dowiedzieli się o nagannych zachowaniach względem córki i nadużywaniu alkoholu przez zięcia (chyba że np. teściowie nie byli informowani o kłopotach małżeńskich córki i dowiedzieli się o przyczynie rozstania dopiero po rozwodzie).
W jaki sposób przebiega procedura odwołania darowizny? O czym należy pamiętać?
III. Odwołanie wykonanej darowizny- procedura.
Pierwszym krokiem jest złożenie obdarowanemu pisemnego oświadczenia o odwołaniu darowizny na podstawie art. 900 k.c..
Skoro darowizna dot. nieruchomości to w oświadczeniu o odwołaniu darowizny należałoby obdarowanego wezwać do stawiennictwa w określonej dacie i godzinie u notariusza, celem złożenia stosownego oświadczenia dot. przeniesienia własności ponieważ oświadczenie takie co do nieruchomości nie wywołuje skutku rzeczowego.
Po bezskutecznym wezwaniu do stawiennictwa u notariusza należy złożyć do sądu pozew o zobowiązanie obdarowanego do złożenia stosownego oświadczenia woli (przeniesienia własności z powrotem na darczyńcę, przy czym jeśli odwołanie ma dotyczyć wyłącznie zięcia to z uwagi na rozwód obdarowanych i spowodowane tym przekształcenie wspólności łącznej w ułamkową chodzi o przeniesienie udziału we współwłasności) w trybie art. 64 k.c..
(por. uchwała Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów z 7 stycznia 1967 r. (III CZP 19/66, OSNCP 1968 nr 5, poz 79), zasada prawna, „oświadczenie odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę, lecz stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.p.c.)”.
Justyna Olek, aplikantka adwokacka Kraków, sierpień 2015 roku.
Dodaj komentarz