Czym jest rozwodnienie udziałów?
Rozwodnienie udziałów (po angielsku dilution) to zmniejszanie się udziału procentowego wspólników, którzy objęli udziały w poprzednich emisjach, w kapitale zakładowym spółki w wyniku objęcia nowych udziałów w spółce przez nowego wspólnika (lub też objęcia nowych udziałów bez zachowania proporcji wynikających z dotychczasowego ich podziału w spółce). Rozwodnienie stanowi jedną ze strategii zmiany rozkładu sił w spółce, jako, że ustanowienie nowych udziałów w spółce prowadzi do osłabienia siły głosu wspólnika wynikającej z już posiadanych przezeń udziałów. Oczywiście rozwodnienie zawsze wiąże się z podwyższeniem kapitału zakładowego spółki. Poniżej przykład:
Spółka X ma dwóch wspólników A i B. A jest wspólnikiem większościowym jako, że dysponuje 60 ze 100 udziałów w spółce, co do zasady pozwala mu to na samodzielne podejmowanie decyzji zastrzeżonych dla Zgromadzenia Wspólników. Jednakże w kluczowych sprawach, dla których przepisy prawa zastrzegają większość przekraczającą 50% głosów, musi liczyć się z B, który posiada pozostałe 40 udziałów w spółce, np. zgodnie z art. 246 §1 zd. 1 Kodeksu spółek handlowych (dalej jako k.s.h.) „Uchwały dotyczące zmiany umowy spółki, rozwiązania spółki lub zbycia przedsiębiorstwa albo jego zorganizowanej części zapadają większością dwóch trzecich głosów” (czyli w tej spółce w przypadku takich spraw wymagane byłoby zgodne głosowanie obu wspólników).
Prostym przykładem rozwodnienia udziałów B byłoby podwyższenie kapitału i ustalenie, że całość podwyższonego kapitału obejmie A. Jeżeli nowych udziałów będzie 21 lub więcej, to A będzie mógł już samodzielnie, bez potrzeby uzyskania zgody B, podejmować decyzje w przypadkach określonych powołanym powyżej przepisem. Podwyższając kapitał zakładowy poprzez ustanowienie 60 nowych udziałów, które w całości obejmie B, można doprowadzić do sytuacji, w której B posiada ¾ kapitału zakładowego w spółce i jest tym samym uprawniony do samodzielnego podjęcia praktycznie każdego rodzaju decyzji. Siła głosu, wynikająca z 40 udziałów posiadanych przez B, spada wtedy z 40% do 25% głosów na Zgromadzeniu Wspólników, mimo, że jego stan posiadania nie ulegl zmianom.
Klasycznym przykładem sytuacji, w której dochodzi do rozwodnienia udziałów jest pozyskiwanie kapitału przez startup – w zamian za zainwestowane pieniądze inwestor obejmuje nowe udziały w już działającej, potrzebującej kapitału dla dalszego rozwoju spółce, zazwyczaj w takiej sytuacji inwestor gwarantuje sobie, aby obejmowane udziały pozwalały mu na sprawowanie kontroli nad działalnością spółki.
Czy jest możliwe doprowadzenie do rozwodnienia udziałów wbrew woli jednego ze wspólników?
W pierwszej kolejności należy omówić możliwe sposoby podniesienia kapitału zakładowego w spółce z o.o. Zgodnie z art. 257 §2 k.s.h. „podwyższenie kapitału zakładowego następuje przez podwyższenie wartości nominalnej udziałów istniejących lub ustanowienie nowych”. Jeżeli podwyższenie ma miejsce wyłącznie w wyniku podniesienia wartości nominalnej udziałów już istniejących nie może dojść do rozwodnienia udziałów wspólnika, ponieważ każdy ze wspólników zachowuje posiadane w spółce udziały a jedynie dochodzi do jej dokapitalizowania. Rozwodnienie może natomiast mieć miejsce we wszystkich przypadkach gdy ustanawiane są nowe udziały w spółce. Warto też odnotować, że zgodnie z powoływanym już art. 246 §1 zd. 1 k.s.h. uchwała w przedmiocie zmiany umowy spółki (a taką stanowi podwyższenie kapitału zakładowego spółki) zapada większością dwóch trzecich głosów.
Na czym polega prawo pierwszeństwa?
Kluczowe znaczenie dla udzielenia odpowiedzi na postawione pytanie ma pojęcie prawa pierwszeństwa. Prawo to stanowi jeden z instrumentów ochrony udziałowców spółki, a konkretnie struktury udziałowców w spółce. Polega ono na tym, że dotychczasowi wspólnicy mają zagwarantowane prawo do zdecydowania czy obejmą nowoutworzone udziały czy też zrezygnują z tego prawa i dopuszczą do swojego grona nowych wspólników lub innych wspólników (zob. art. 258 § 1 k.s.h.). Warto zauważyć, że objęcie udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym jest prawem, a nie obowiązkiem wspólników. Jak wynika z powołanego już art. 258 §1 k.s.h. – umowa spółki lub uchwała wspólników może wyłączać prawo pierwszeństwa. W tym miejscu należy powołać jeszcze jeden przepis k.s.h., a mianowicie art. 246 §3 k.s.h., zgodnie z którym „uchwała dotycząca zmiany umowy spółki, zwiększająca świadczenia wspólników lub uszczuplająca prawa udziałowe bądź prawa przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom, wymaga zgody wszystkich wspólników, których dotyczy”. Pozbawienie wspólnika prawa pierwszeństwa jest traktowane jako jedna z przesłanek zastosowania cytowanego przepisu, a tym samym każda zmiana umowy/uchwała o takim skutku wymaga zgody wspólnika, którego planowane wyłączenie prawa pierwszeństwa ma dotyczyć. Wydaje się zatem, że nie jest możliwe przymusowe (tj. wbrew woli) rozwodnienie udziału wspólnika, ponieważ musi on wyrazić zgodę na objęcie nowo utworzonych udziałów przez osobę trzecią lub innego ze wspólników.
Rzeczywiście tak jest, jednakże jak to zwykle z prawem bywa odpowiedź nigdy nie jest tak prosta jak mogłoby się wydawać. Co do zasady z uwagi na mechanizm ochronny jaki stanowi prawo pierwszeństwa wspólnika do objęcia nowoutworzonych udziałów rozwodnienie obecnie posiadanych przez wspólnika udziałów wbrew jego woli (przymusowe rozwodnienie) jest niemożliwe, należy jednak wskazać na dwa wyjątki od tej reguły.
Co w przypadku, gdy umowa spółki wyłącza prawo pierwszeństwa?
Po pierwsze warto zauważyć, że umowa spółki może wyłączyć prawo pierwszeństwa już w swojej pierwotnej treści, co wynika z powoływanego już art. 258 k.s.h. W takiej sytuacji podwyższenie kapitału nie wiąże się z obowiązkiem zaoferowania go w pierwszej kolejności dotychczasowym wspólnikom spółki, co otwiera drogę dla objęcia udziałów przez osobę trzecią (np. inwestora) czy też innego wspólnika w sposób inny niż wynikający z aktualnej struktury udziałowców spółki. Art. 246 §3 k.s.h. warunkujący konieczność uzyskania zgody wspólnika na pozbawienie go prawa pierwszeństwa po prostu nie znajdzie zastosowania, ponieważ wspólnik(cy) już od początku prawem takim nie dysponował(li). W kontekście tej sytuacji warto zwrócić uwagę, iż przystępując do spółki nowy wspólnik godzi się na treść umowy spółki, a zatem winien między innymi zweryfikować czy umowa przewiduje prawo pierwszeństwa (jeżeli umowa nie zawiera żadnych postanowień w tym zakresie to zgodnie z art. 258 k.s.h należy przyjąć, iż prawo to istnieje).
Czy zarząd spółki może zaoferować objęcie udziałów dowolnym osobom?
Innym przykład, gdzie do rozwodnienia udziałów wspólnika może dojść wbrew jego woli, stanowi sytuacja nie tyle prawna co faktyczna. Prawo pierwszeństwa stanowi uprawnienie wspólnika a nie jego obowiązek. Nawet jeżeli prawo pierwszeństwa przysługuje i nie zostały zmienione zasady objęcia udziałów, to mimo to wspólnik nie musi ich obejmować. Spółka nie może zmusić wspólnika do objęcia udziałów, a nieobjęcie ich nie wywołuje dla niego żadnych negatywnych skutków prawnych. Jednakże sytuacji gdy wspólnicy nie skorzystają z przysługującego im prawa pierwszeństwa w objęciu udziałów powstałych wskutek podwyższenia kapitału zakładowego, zarząd spółki może zaoferować objęcie udziałów osobom dowolnie wybranym, również tym wspólnikom danej spółki, którzy z pierwszeństwa już skorzystali (zob. wyrok SN z dnia 2 czerwca 2004 r., sygn. akt IV CK 449/03). Tym samym może dojść do sytuacji gdy niekorzystna sytuacja finansowa wspólnika uniemożliwi mu skorzystanie z prawa pierwszeństwa (nie będzie mógł wykupić przypadających nań udziałów), co w konsekwencji może prowadzić do osłabienia siły jego głosu w spółce na skutek wprowadzenia nowego wspólnika bądź objęcia tych udziałów przez innego z obecnych wspólników. W sytuacji gdy siła głosów pozostałych wspólników pozwoli im na samodzielne podwyższenie kapitału zakładowego spółki (powołany już art. 246 §1 k.s.h. przewiduje tu wymóg 2/3 głosów), w połączeniu ze złą sytuacją majątkową wspólnika, może dojść do rozwodnienia udziałów tego wspólnika nawet gdy nie wyłączono prawa pierwszeństwa.
Oczywiście każda sytuacja wymaga odrębnej, indywidualnej oceny z uwagi na szereg zmiennych, które mają znaczenie przy zmianach struktury kapitałowej w spółce, więc w tym zakresie zachęcam do kontaktu z personelem Kancelarii.
Krzysztof Jagielski, radca prawny Kraków, lipiec 2016 roku
Dodaj komentarz